Państwowość

Przed chińską inwazją Tybet był funkcjonującym niepodległym państwem. Nie stanowił zagrożenia dla sąsiadów, bez niczyjej pomocy rok w rok karmił swych mieszkańców, nie miał żadnych długów u innych państw ani instytucji.

Choć zaściankowy, teokratyczny i niedemokratyczny, strzegł w swoich granicach prawa i porządku oraz skrupulatnie wywiązywał się z wziętych na siebie międzynarodowych zobowiązań traktatowych. Jako jedno z pierwszych państw stanowił prawa chroniące przyrodę oraz środowisko naturalne. Publikowano je od 1642 roku¹ w Edyktach z górskiej doliny (a zapewne i wcześniej²).

W 1913 roku, jako jeden z pierwszych na świecie, Tybet zniósł karę śmierci, na co zwracało uwagę wielu cudzoziemców³. Nic nie wskazuje, by kiedykolwiek prześladował mniejszości (choćby muzułmańską⁴) albo, jak Chiny (na przykład na Tiananmen), okresowo mordował swoich obywateli. Choć granice z Indiami, Nepalem i Bhutanem były właściwie niestrzeżone, a Tybetańczycy słynęli z zamiłowania do podróży, mało kto uciekał z kraju z powodów politycznych lub ekonomicznych. Przed chińskim najazdem w Stanach Zjednoczonych i Europie nie było ani jednego tybetańskiego uchodźcy.

Zbrojna inwazja, nie „pokojowe wyzwolenie”

Rankiem 5 października 1950 roku trzy chińskie dywizje (52, 53 i 54) 18 Armii (prawdopodobnie ponad 40 tysięcy żołnierzy) przekroczyły linię demarkacyjną na rzece Driczu, której strzegło 3500 tybetańskich żołnierzy i 2000 khampowskich ochotników. Wcześniej, pod koniec 1949 roku, wojska komunistów wkroczyły do części wschodniego (Kham) i północno-wschodniego Tybetu (Amdo), okupowanej przez oddziały watażków wspieranych przez reżim nacjonalistów (Guomindang). 22 stycznia 1950 roku Mao miał spotkać się ze Stalinem i prosić o transportowe wsparcie sowieckiego lotnictwa podczas inwazji. „Dobrze, że szykujecie się do ataku na Tybet – usłyszał. – Tybetańczyków trzeba ujarzmić”⁵.

Według angielskiego radiooperatora Roberta Forda, który pracował dla rządu Tybetu w Czamdo, Tybetańczycy bronili głównej przeprawy promowej niemal do ostatniego żołnierza⁶. Inny naoczny świadek, misjonarz, pisze, że na południu, u rozwidlenia rzeki w Markhamie, tybetańskie oddziały stawiały heroiczny opór, ale zostały zmiecione przez przeważające siły chińskie⁷. Ci, co przeżyli, walcząc, wycofywali się na zachód. Dwa tygodnie po ataku armia Tybetu złożyła broń. „W walce o Czamdo zginęło wielu Tybetańczyków – wspomina komunistyczny aparatczyk⁸. – Byli dzielni, ale nie mieli szans z liczniejszymi i lepiej wyszkolonymi” Chińczykami. Zdaniem jedynego zachodniego eksperta od spraw wojskowych, który pisał o tej kampanii, „czerwoni stracili co najmniej dziesięć tysięcy ludzi”⁹. Pułk Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, który atakował z Xinjiangu, został zatrzymany przez koczowniczą milicję z Gerce w Ngari (zachodni Tybet). Żołnierz tego oddziału wspomina też, że dowódcy nie mieli chińskich map i posługiwali się brytyjskimi¹⁰.

W 1956 roku powstanie Khampów zaczęło rozlewać się na cały kraj, a w marcu 1959 roku ogarnęło Lhasę. Oddziały partyzanckie nękały Chińczyków aż do 1974 roku. Z ostrożnych szacunków wynika, że na skutek walk zginęło co najmniej pół miliona Tybetańczyków. Kolejne ofiary pochłaniały „kampanie polityczne”, obozy pracy (laogai) i wielki głód. O tym, że walka wciąż trwa, najlepiej świadczą brutalnie tłumione zrywy w latach 1987–1990 i w 2008 roku.

Flaga państwowa

Współczesna tybetańska flaga państwowa została przyjęta w 1916 roku¹¹. Na arenie międzynarodowej debiutowała w zestawieniu magazynu „National Geographic” z 1934 roku, choć wcześniej pojawiała się na europejskich kartach papierosowych. Była zapewne zbyt nowa, żeby znaleźć się w pierwszym wydaniu z roku 1917, jest tam za to mowa o samym Tybecie. Według wybitnego weksylologa prof. P. Lux-Worma przodkiem flagi jest lwi proporzec cesarza Songcena Gampo z VII wieku. Warto pamiętać, że 90 procent flag państw członkowskich Organizacji Narodów Zjednoczonych (w tym chińską) stworzono po drugiej wojnie światowej. Tybetańska (zawieszona jako emblemat delegacji) uczestniczyła w pierwszej Konferencji Panazjatyckiej, na której przemawiał Mahatma Gandhi w 1947 roku.

Hymn państwowy

Stary hymn narodowy W niebiańskim kraju otoczonym murem śnieżnych gór napisał (świecki) władca Pholhane w 1745 roku. Tradycyjnie recytowany na zakończenie uroczystości państwowych i rozpoczynający przedstawienia operowe w Lhasie, dziś jest najpopularniejszą modlitwą o długie życie Jego Świątobliwości Dalajlamy.

Po powołaniu rządu na wychodźstwie bardziej współczesną pieśń, Pokój i szczęście wszystkim, ułożył jeden z nauczycieli Dalajlamy, Tridziang Rinpocze, uważany za wybitnego mistrza klasycznej poezji njengak.

Mapy Tybetu

Większość map, globusów i atlasów sprzed 1950 roku przedstawia Tybet jako niepodległe państwo – nazywane też Tobbat, Thibbet czy Barantola – niezależne od Chin. Na mapie holenderskiego kartografa Pietar van der Aa (około 1680) Tybet składa się z dwóch części, niemniej żadna nie należy od Chin. Dwadzieścia lat później francuski kartograf Guillaume de L’isle nazwał go „Królestwem Wielkiego Tybetu”. Na amerykańskiej mapie z 1877 roku niezawisły Tybet rozdziela Indie i Chiny.

Najstarszy istniejący i prawdopodobnie pierwszy globus stworzył w 1492 roku Martin Behain, geograf króla Portugalii. Nie ma nim jeszcze obu Ameryk, jest za to Tybet, nazywający się z niemiecka „Thebet ein konigreich” (czyli „królestwem”).

Na starych chińskich mapach Tybet również nie należy do Chin. Mapa nakreślona w 1594 roku przez Wang Fena, wysokiego urzędnika na dworze Mingów, zawiera – zgodnie z adnotacją – „całe terytorium chińskie”, ale nie znalazły się na niej nawet najbardziej wysunięte na wschód rubieże Amdo i Khamu¹².

Po opublikowaniu atlasu zamówionego przez mandżurskiego cesarza Kangxi u francuskich jezuitów na niektórych chińskich i europejskich mapach zaczęto oznaczać Tybet jako chińską kolonię albo protektorat. Jezuici nie mogli osobiście dokonać pomiarów w Tybecie (jak w Chinach i Mandżurii), ponieważ nie należał on do chińskiego imperium. Przeszkolili więc w Pekinie dwóch mongolskich mnichów, którzy potajemnie zrobili to za nich. Podobnym fortelem posłużyli się później w tym samym celu Brytyjczycy. Amerykańska sinolożka zauważa, że Chińczycy, podobnie jak Europejczycy, „wykorzystywali kartografię do promowania kolonialnych ambicji” w Korei i Tybecie¹³.

Pieniądz

Z literatury (choćby biografii Milarepy) wiemy, że w dawnym Tybecie rolę pieniądza pełniły sztabki złota, srebra i miedzi, a nawet kauri. Od połowy XVII wieku srebrne monety dla Tybetu bito, na podstawie umowy traktatowej, w Nepalu. Kiedy jego wojska zostały pokonane przez siły tybetańsko-mandżurskie, pojawiły się monety z napisami tybetańskimi i chińskimi. Rząd Tybetu bił jednak również czysto rodzime tangki: Kongpar (w latach 1791–93) i Gaden (1836–1911). W 1909 doszła jeszcze – zapewne z okazji powrotu z Pekinu Trzynastego Dalajlamy – srebrna Kelsang.

Po wydaleniu chińskiej armii w 1912 roku Tybet zaczął bić złote, srebrne i miedziane srangi z buddyjskimi symbolami i nazwą tybetańskiego rządu. Na początku XX wieku wprowadzono banknoty, które numizmatyk Wolfgang Bertsch nazywa „małymi dziełami sztuki”¹⁴. Co ciekawe, by zapobiec fałszerstwom, numery seryjne wpisywali na nich ręcznie specjalnie szkoleni kaligrafowie. Długo po inwazji Tybetańczycy bronili się przed chińskimi pieniędzmi, które – po raz pierwszy w historii Tybetu – wprowadzono dopiero po opuszczeniu kraju przez Dalajlamę i jego rząd w marcu 1959 roku.

Paszporty

Rząd Tybetu wydawał własne paszporty przebywającym na jego terytorium cudzoziemcom oraz opuszczającym je (nielicznym) Tybetańczykom. Przed drugą wojną światową słowo „paszport” obejmowało i dokumenty podróży, i wizy. Pierwszy znany tybetański paszport dla cudzoziemca otrzymał ormiański kupiec Hovannes (Johannes) w 1688 roku. Sto lat później taki dokument sporządzono również dla Purangira Gossaina (Warren Hastings), wysłannika rządu w Delhi, próbującego otworzyć Tybet dla Kompanii Wschodnioindyjskiej¹⁵.

Rząd Tybetu wyraził zgodę na pierwszą wyprawę na Czomolungmę (w 1921 roku). „Otrzymałem oficjalny paszport – pisał z Lhasy brytyjski dyplomata Charles Bell – upoważniający do wspinaczki na Mount Everest”¹⁶. Następne ekspedycje brytyjskie (w 1924 i 1936 roku) także legitymowały się takimi dokumentami. Paszporty wydawano również naukowcom: botanikowi Wardowi (1924), antropologowi Schaefferowi (1939) czy etnologowi Tucciemu (1949).

Wysłannicy prezydenta Roosevelta w 1942 roku odebrali swoje dokumenty w Jatungu. „Kiedy rozpostarto przed nami paszport Dalajlamy – zanotował w 1949 roku Amerykanin Lowell Thomas Jr. – nie mogłem nie pomyśleć o wszystkich tych badaczach, którzy nie mogąc ich zdobyć, nie spełnili marzenia o Lhasie”¹⁷.

Od 1912 roku paszporty wydawano także wyjeżdżającym z kraju Tybetańczykom. Pierwsze nowoczesne dokumenty ze zdjęciem i miejscem na wizy otrzymali w 1948 roku członkowie misji handlowej. Wizowali je potem między innymi Brytyjczycy i Amerykanie, w sumie siedem państw.

Traktaty

Jeden z najważniejszych traktatów w dziejach Tybetu zawarto (po zwycięstwie nad chińską armią) w roku 821–22. Tekst (w obu językach) wyryto na trzech kamiennych filarach (tyb. doring), z których przetrwał tylko ten przed Dżokhangiem: „Tybet i Chiny trwać będą w swych granicach. Wszędzie na wschodzie (mniej więcej od obecnej granicy prowincji Gansu i Shaanxi) rozciąga się kraj Wielkich Chin, a wszędzie na zachodzie, bez żadnej wątpliwości, kraj Wielkiego Tybetu. Odtąd z żadnej strony nie będzie gróźb wojny ani zaboru. (…) I nikt nie wypowie nigdy słowa »wróg«”¹⁸.

Ten doring bywa często mylony z filarem z Szolu przed Potalą (który opisuje inną wielką wiktorię tybetańskiej armii i zajęcie stolicy imperium Tangów w 763 roku).

Niepodległy Tybet zawierał traktaty z sąsiednimi państwami, na przykład z Ladakhiem (1683) czy Nepalem (1856). Podpisywał też porozumienia z Brytyjczykami, w tym konwencję w Simli, ustalającą granicę z Indiami (1914). Współczesne indyjskie roszczenia do północnej granicy (i tak zwanej linii McMahona) opierają się na umowie podpisanej przez niepodległy Tybet, a nie Chiny.

W styczniu 1913 roku Tybet i Mongolia zawarły w Urdze traktat „przyjaźni, wzajemnej pomocy i buddyjskiego braterstwa”, którego preambuła mówiła o „oswobodzeniu się spod mandżurskich rządów i oddzieleniu od Chin” oraz o zdobyciu „niepodległości”, co po tybetańsku oddano słowem „rangzen”.

Stosunki zagraniczne

Biuro spraw zagranicznych utworzono w 1909 roku – po powrocie Trzynastego Dalajlamy z Pekinu i ofiarowaniu mu przez tybetańskie Zgromadzenie Narodowe nowej państwowej pieczęci na znak symbolicznego odrzucenia mandżurskich rządów – i ukonstytuowano ponownie w roku 1941. Utrzymywało ono stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi, Nepalem, niepodległymi Indiami i Chinami. Nepal otworzył przedstawicielstwo w Lhasie w 1856, Chiny w 1934, a Wielka Brytania w 1936 roku. Przedstawiciele ministerstwa reprezentowali Tybet na Konferencji Panazjatyckiej w Indiach w marcu 1947, podczas której omawiano ład na kontynencie po drugiej wojnie światowej. Wiele uczestniczących krajów nie przeszło jeszcze dekolonizacji, co czyniło Tybet jednym z niewielu całkowicie niepodległych państw w tym gremium.

W liście wystosowanym 2 listopada 1949 roku do „Pana Mautsetunga” Biuro opisuje Tybet jako kraj religijny i „niepodległy od najdawniejszych czasów”, prosząc komunistycznego przywódcę o wydanie podwładnym „kategorycznego rozkazu” nieprzekraczania granicy. Rząd Tybetu informował go również, że chciałby „przystąpić do negocjacji” w sprawie ziem zajętych wcześniej przez Chińczyków „zaraz po zakończeniu wojny domowej w Chinach”.

Neutralność

Tybet zachował neutralność podczas drugiej wojny światowej, nie ulegając presji Brytyjczyków, groźbom inwazji ze stron Chin ani osobistym prośbom prezydenta Roosevelta o zgodę na budowę drogi i przepuszczenie konwojów z zaopatrzeniem dla wojska. Ze względów humanitarnych zgodzono się jedynie na przewóz ładunków cywilnych. Tybet udzielił azylu dwóm austriackim wspinaczom, którzy zbiegli z brytyjskiego obozu jenieckiego w Indiach¹⁹. Zapewnił też opiekę i transport amerykańskim lotnikom, których samolot rozbił się na jego terytorium w 1944 roku²⁰.

Poczta i telegraf

Protoplastą nowoczesnej poczty tybetańskiej była sieć kurierów z czasów tybetańskiego imperium i późniejszych rządów mongolskich. Oficjalne przesyłki rozwożono konno, zwykłe przenosili biegacze. Centralny urząd pocztowy i telegraficzny (który przejął istniejące placówki) utworzono w Lhasie w 1920 roku²¹. Poszukiwane dziś przez kolekcjonerów znaczki o różnych nominałach drukowano ręcznie. Choć Tybet nie był stroną Międzynarodowego Traktatu Pocztowego, zadbano o dostarczenie i odbieranie przesyłek zagranicznych.

Spencer Chapman, który był w Lhasie w 1936 roku, nazwał tybetańską pocztę „niezwykle sprawną”²². Działała ona jeszcze po 1950 roku. W 1954 pocztowy biegacz wręczył list z Pragi czeskiemu filmowcowi Vladimirowi Cisowi, który na jakimś odludziu kręcił film dla chińskich komunistów²³.

Linię telegraficzną przeciągnięto z Indii do Lhasy w 1923 roku. Wtedy też w mieście pojawiły się pierwsze telefony. Z obu usług skorzystać mógł każdy, o czym skrupulatnie informowało Królewskie Towarzystwo Geograficzne w Londynie.

Stolicę Tybetu zelektryfikowano w 1927 roku. Elektrownię wodną i instalacje „zbudował własnoręcznie”²⁴ młody tybetański inżynier Ringang. Cały projekt sfinansował lhaski rząd, który był jego inicjatorem.

W 1948 zaczęło nadawać – po tybetańsku, angielsku i chińsku – Radio Lhasa.

Świadkowie

Niepodległość Tybetu przed inwazją zaświadcza wielu bezstronnych obserwatorów – cudzoziemców, którzy często mieszkali tam przez dłuższy czas, o czym z dumą informowali w tytułach swych książek: Dwadzieścia lat w Tybecie (David McDonald), Siedem lat w Tybecie (Heinrich Harrer) czy Osiem lat w Tybecie (Peter Aufschnaiter).

Hugh Richardson, jeden z najwybitniejszych uczonych, zajmujących się Tybetem, przeżył tam dziewięć lat i opisywał jako kraj dobrze funkcjonujący, praworządny i spokojny, o długiej historii politycznej niepodległości oraz niezwykłych osiągnięć na niwie kultury. „Rząd brytyjski, który jako jedyny na Zachodzie zawierał z Tybetem porozumienia traktatowe, zwyczajnie sprzedał Tybetańczyków”, stwierdził potem „z głębokim wstydem”²⁵.

Charles Bell, inny wybitny uczony i dyplomata, uznawany za „architekta brytyjskiej polityki wobec Tybetu”, uważał, że Brytyjczycy i Amerykanie nie uznają niepodległości Tybetu (choć taktycznie ją potwierdzają, ilekroć mają w tym interes) wyłącznie za sprawą „chęci pomnożenia zysków z handlu z Chinami”²⁶.

Nie ulega za to wątpliwości, że żaden z propagandystów, demonizujących Tybet sprzed chińskiego najazdu, nie widział go na własne oczy. Prawdę powiedziawszy, żaden z zachodnich apologetów Pekinu (Michael Parenti, Tom Grunfeld, Barry Sautman, Melvin Goldstein etc.) nie był tam przed 1980 rokiem. Dwóch pierwszych kleci swoją czarną wizję przeszłości z wyrwanych z kontekstu cytatów brytyjskich dziennikarzy i urzędników, którzy towarzyszyli ekspedycji pułkownika Younghusbanda w 1904 roku (L. A. Waddell, Percival Landon, Edmund Candler, kapitan W.F.T. O’Connor) i zwyczajnie starali się znaleźć jakieś uzasadnienie dla imperialnego najazdu.

Dr Shen Tsung-lien, przedstawiciel Republiki Chińskiej w Lhasie w latach 1944–49, był jedynym znającym Tybet chińskim urzędnikiem wyższego szczebla z dorobkiem akademickim. W swojej książce opisuje Tybet jako zupełnie różny od Chin i korzystający z „pełnej niepodległości od 1911 roku”. Choć tybetańskie społeczeństwo „zastygło przed stuleciami”, jego zdaniem ludzie byli tu porządni, spokojni i gościnni, aczkolwiek „jak bodaj nigdzie indziej skłonni do pieniactwa”. Shen zauważa, że „wnosili swoje skargi do wszelkich urzędów, a nawet do samego Dalajlamy i jego regenta”²⁷ [o czym obywatel Chińskiej Republiki Ludowej nie może dziś nawet marzyć].

Przypisy